Spekülâtörlerin yeni gözdesi gıda ve hammadde

Janosch Delcker - Martin Giesler

Gıda fiyatları üzerinde yapılan spekülasyonlar nedeniyle milyonlarca insan açlığa mahkûm oldu. Gıda fiyatları üzerinde spekülasyon yapanlara tepki büyük. Peki vurgunculuk nasıl yapılıyor?

Manhattan`ın güneyinde kısaca NYMEX olarak bilinen ve dünyada pek çok ana hammaddenin değerinin belirlendiği New York Mercantile Exchange vadeli işlemler borsasında, kahve, kakao ya da şeker gibi gıdaların fiyatları da tespit ediliyor. NYMEX`in son yıllarda ciddi bir sorunu var. Gıda fiyatlarındaki spekülasyonlar yüzünden adı kötüye çıktı. Peki gıda fiyatlarındaki spekülasyonlar yeni bir olgu mu? Geçen yıl, `Yemeğin Gizli Mali Yaşamı` adlı kitabı piyasaya çıkan Kara Newman bunu şöyle açıklıyor: 'Gıda fiyatlarındaki spekülasyonun geçmişi eski Roma ve Yunan pazarlarına kadar uzanıyor. Günümüzdeki tarımsal emtia piyasalarının dayandığı modeli onlar oluşturdu.'

Sistem nasıl işliyor?

Örneğin bir çifti, patates kızartması satan bir işletmeciye patates satmak istiyor. Bir vadeli sözleşme yapıyorlar. Bunda, altı ay içinde, çiftçinin patates kızartması satan işletmeciye belirli bir fiyata 10 çuval patates teslim edeceği yazıyor. Ancak ne çiftçi, ne de patates kızartması satan işletmeci, örneğin kuraklığın ürüne zarar verip vermeyeceğini ya da fiyatların böylece yukarıya fırlayabileceğini öngörebiliyor. İşte bu aşamada spekülatörler devreye girerek doğabilecek riskleri onlar üstleniyor. Fiyatlarda dalgalanmalar baş gösteriyor. Sorumlular ise spekülatörler. Elbette bunu yaparak, bu işten kazanç sağlamayı umut ediyorlar.

Çok uzun süre istikrarlı giden tarımsal emtia piyasaları, son beş yılda iki kez önce radikal biçimde yükseldi, sonra da fiyatlar aynı şekilde hızla düştü. Açlıkla mücadele kuruluşu, `Why Hunger` 2008 yılında, bu fiyat dalgalanmalarının farkına vararak, dikkatlerin buraya yönelmesini sağladı. Kuruluştan Siena Chrisman, 'Bazı düşünce kuruluşların da yardımıyla ne olup bittiğini anlamaya çalıştık. Sonra uzmanlar bize emtia piyasalarında deregülasyon ile birlikte spekülasyonların çok arttığını anlattılar. O döneme kadar kimse bunun hakkında konuşmuyordu' diyor.

Kurallar değişti

Bir zamanlar ABD`de hammadde ve gıda maddeleri iki borsada, NewYork ve Chicago`da işlem görürdü. Ancak zamanla eski kurallar devre dışı kaldı. Birçok gözlemciye göre kuralların değişmesi 1991 yılında başladı. Emtia Endeksi`nin yürürlüğe girmesiyle sanayi, yatırıma teşvik edildi. Ve pazar giderek yatırımcılara daha fazla açıldı. 2004 yılından bu yana artık hammaddeler tıpkı hisse senedi ya da tahviller gibi işlem görüyor.

Ancak artık hammadde ve tarımsal emtia piyasalarında önemli aktörler sadece spekülatörler değil. Emeklilik fonları ve emekli sandıkları da artık bu piyasada önemli rol oynuyor. Dünya genelinde finans piyasalarındaki kaos nedeniyle tahvil ve hisse senetleriyle ilgili risklerden kaçınmak için, daha dingin görünen emtia piyasalarına yatırım yapmayı tercih ediyorlar. Ancak bir zamanlar dingin görünen bu pazar son yıllarda tamamen huzursuz hale geldi. Bazı yatırımcılar bu nedenle emtia piyasalarına olan ilgilerini yitirmeye başladılar.

Peki ama yatırımlar fiyat dalgalanmaları üzerinde ne kadar etkiye sahip? Why Hunger adlı açlıkla mücadele kuruluşundan Siena Chrisman bunu şöyle açıklıyor: 'Massachusetts Teknoloji Enstitüsü, Dünya Bankası, Uluslararası Para Fonu ve BM`den ekonomi uzmanlarının çok sayıda araştırması, emtia piyasalarında spekülasyonlarla gıda fiyatlarındaki radikal dalgalanmalar arasında bağlantı olduğunu ortaya koyuyor.'

Bu tespiti tartışmalı gören başka uzmanlar da var. Zira gıda fiyatlarındaki dalgalanmalar üzerinde hava durumu, mahsulün iyi ya da kötü olması, petrol üretimi, artan ya da azalan talep gibi faktörler de etkili. Ancak fiyatların çok radikal biçimde dalgalanmasında en çok spekülasyonların rol oynadığına dikkat çekiliyor.

Tahıl fiyatları spekülatörlerin oyuncağı oldu

Rekor kıran tahıl fiyatları, kaygı verici senaryoları da beraberinde getiriyor. Yoksul ülkeler için açlık ve toplumsal kargaşa uyarısı yapılıyor. Piyasalarda şeffaflığı sağlayacak yeni kurallar için çağrıda bulunuluyor. Buğday fiyatları arttıkça artıyor, her gün fiyatlarda yeni rekorlar kırılıyor. Dünya genelinde durum kritik bir aşamaya geldi. Dünya piyasaları için kilit öneme sahip buğday üreticisi ülkelerde yaşanan doğal afetlerin yanı sıra borsalardaki spekülatörler de buğday fiyatlarını etkiliyor…
Buğday fiyatlarında büyük bir artış var. Birleşmiş Milletler Dünya Gıda Örgütü’nden Ralf Südhoff, bu artışın yardım çabalarına etkilerini şu sözlerle aktarıyor: 'Gıda yardımlarımızın üçte birini buğday oluşturuyor. Çünkü insanların buna ihtiyacı var. Fiyatlar, geçtiğimiz haftalarda olduğu gibi yüzde 50 hatta 60 oranında artınca biz de çok daha az kişiye yardım yapabiliyoruz.”

Spekülasyonlar kimin işine yarıyor?
 
Tahıl fiyatlarındaki artış sonucunda iki yıl önce nüfusun yarısının yoksulluk sınırında yaşadığı Mısır’da ekmek alamayacak noktaya gelen halk isyan etmiş, sokaklara dökülmüştü. Mısır gibi ülkeler, kendi buğday ihtiyaçlarını karşılayamadığı için buğday ithal ediyor ve artan fiyatlar nedeniyle, kendi tarımsal arazilerinin modernizasyonuna para ayıramıyor. İşte bu, yoksulluğu artıran bir kısır döngü.

Oysa ki dünyada yeterli miktarda buğday var. Örneğin dünyanın en büyük buğday ihracatçısı ABD`den çiftçi Paul Penner, bu yılki hasattan memnun ve geçtiğimiz yıla kıyasla yüzde 15 oranında daha fazla para kazacağını söylüyor. Spekülasyonlar da işine yarayacak tabii ki: 'Anlaşılan o ki çiftçiler tahıllarını piyasaya sunmuyor, fiyatların artmasından faydalanmak için bekliyorlar. Bu iş böyle işte, ya kazanırsınız ya kaybedersiniz. Kurallar böyle.”

Otuz yıldır buğday ticareti yapan Amerikalı Charles Sernatinger tarım piyasasında büyük değişim yaşandığını, tarım piyasasının spekülatörlerin cirit attığı bir pazara dönüştüğünü söylüyor: 'Buğday fiyatlarının ikiye katlanmasında spekülatörlerin oynadığı rol konusunda şüphe yok. Daha fazla para kazanmak isteyen gerçek satıcılar değil. Bu, spekülatörlerin işi…”

Spekülatörler bunu yoksulların yaşam koşullarının daha da kötüye gitmesine ve açlıkla karşı karşıya kalan kişi sayısındaki büyük artışa rağmen, daha çok para kazanmak adına yapıyor.

“Spekülasyonların ciddi sonuçları olacak”

Alman hükümetine de danışmanlık yapan Tarım İktisatçısı Matin Qaim, spekülasyonların çok ciddi sonuçları olduğuna vurgu yapıyor: 'Fiyatlardaki ani artışlar dünya genelinde milyonlarca çiftçinin yatırım planlarında tutuk davranmasına yol açıyor. Oysa ki gelecekte açlık, yoksulluk ve iklim değişimi gibi güçlükleri aşabilmemiz için bu yatırımlar gerekli. Ayrıca Asya ve Afrika’da bir çok hane toplam gelirinin yüzde 70 ila 80’ini gıda ürünlerine harcıyor. Fiyatlarda ciddi artışlar sürerse insanlar harcamalarını kısmak zorunda kalacaktır. Ve bu açlık oranını artıracaktır. Son dört yılda açlık çekenlerde 150 milyon kişilik bir artış oldu. Bu bugüne kadar görülmemiş bir durum ve çok trajik.”

Peki spekülasyonların önüne geçebilmenin bir yolu var mı? Tarım piyasalarında düzenlemeye gidilebilir mi? Tarım iktisatçısı Qaim bu soruları şöyle yanıtlıyor: 'Tarım piyasalarında küresel düzeyde bir düzenleme mümkün değil, iyi de olmaz. Ancak oyun kurallarına ihtiyacımız var. Daha iyi uluslararası koordinasyona, daha çok uluslararası güvene ve daha fazla şeffaflığa ihtiyacımız var. Böylelikle aşırı spekülasyon ve manipülasyonlar önlenebilir.

Kontrol Çabası
İster tahıl ya da et, ister şeker ya da süt olsun, tüm önemli gıda ürünlerinin dünya pazarlarındaki fiyatı 2011 yılında, bundan on yıl öncesine oranla iki kat arttı. Fiyat artışına, kalkınmanın eşiğindeki ülkelerdeki tüketim ya da dünya genelindeki mahsul kaybının gerekçe gösterilmesi bu durumu açıklamaya yetmiyor.

Washington`daki Uluslararası Tarım ve Gıda Politikaları Araştırma Enstitüsü’nün (IFPRI) uzmanları, son tarımsal hammadde fiyatlarındaki artışın yaklaşık üçte birinden, borsada tahıl ya da pirinç gibi yükselen değerlere odaklanan spekülâtörleri sorumlu tutuyor.

Federal Tarım Bakanlığı Kırsal Gelişim Sorumlusu Stephen Rudolph, açlığın spekülasyonla doğru orantılı olduğunun kolay kanıtlanamayacağını söylüyor. Rudolph, “Aşırı spekülasyonun vadeli emtia borsalarında güvensizliğe yol açtığından hareket ediyoruz. Vadeli işlem piyasalarının aslında fiyat garantisi fonksiyonu taşıması bakımından, bu durumu olumlu karşılamak mümkün değil' diyor.

Hammadde vadeli işlem piyasaları, üretici ile alıcı için fiyat artışlarına karşı sigorta görevi görür. Ürün teslim edilmeden, üretici ile alıcı miktar ve fiyatı vadeli işlem sözleşmesiyle kararlaştırır. Bu sözleşme de dünya piyasalarındaki fiyat oynamalarına karşı üreticiye garanti sağlar.

Fiyat sıçramalarını kontrol altında tutma çabası

Ne var ki son iki yıldır vadeli işlem piyasasındaki durum değişmeye başladı. Üstünlük sanki spekülâtörlere geçti. Hammadde fiyatlarının artacağına oynayan, daha fazla para kazanıyor. Avrupa Birliği Komisyonu da, hammadde vadeli işlem sözleşmesi ile yapılan ticaretin sadece resmi borsalarda yapılmasına izin verilmesini öneriyor. Ayrıca, tüccara rapor sunma zorunluluğu getirmek ve denetim makamlarına da daha fazla müdahale yetkisi vermek suretiyle spekülasyonun bastırılması öngörülüyor.

Spekülâsyonla mücadelede daha sert tedbirler talep ediliyor. Örneğin, hammadde ticaretiyle ilgisi olmayan finans kuruluşlarının vadeli işlem yapmasının tamamen yasaklanması isteniyor. Bu yasak, G20 ülkeleri tarafından ciddi olarak değerlendirilmedi. Spekülatif alım satımlara, malî işlem vergisi konması da sağlanamadı. Öneriyi savunanlar, spekülasyon maliyetini arttıracağı için, malî işlem vergisinin denenmiş ve etkili bir araç olduğunu savunuyorlar. Öneriye karşı olanlar ise verginin işe yaramayacağı, sadece tüketiciye daha fazla masraf doğuracağı görüşünde.

Spekülâtörlerin yeni gözdesi hammadde

Kakao ve demir, ortak bir özelliğe sahip. Her iki hammadde de şu sıralar oldukça pahalı. Bu işin sorumlusu olarak ise spekülâtörler gösteriliyor. Spekülâtörler, bu kez hammadde piyasası üzerinde oyunlar oynuyor.

İnsanlar yüzyıllardır, farklı kelimelerle ifade edilse de spekülâsyona alışıklar. Artan ya da düşen fiyatlar veyahut da hisse senedi değerleri hakkında bahse girmek modern çağın icadı değil.

Örneğin bir tahılın fiyatı ekilir ekilmez belirleniyor ya da havayolu şirketleri belirli oranda standart nicelik ve nitelikteki yakıtı bugünden kararlaştırılan bir fiyata gelecekte satın alabiliyor. Günümüzde oldukça yaygın olan bu tarz sözleşmeler, gelecekteki fiyat ya da kur dalgalanmaları nedeniyle oluşabilecek riskleri azaltmak amacıyla yapılıyor ve vadeli işlemler olarak da adlandırılıyor.

Ancak spekülâtörler bazen abartılı değerlendirmelerde bulunup krize neden olabiliyorlar. 1637 yılında yüksek kazanç beklentisiyle, lale soğanları kıymete bindiğinde Hollanda’da böyle bir durum yaşanmıştı. Soğan fiyatı ölçüsüz şekilde artmıştı. Çiçekçiler yetişmemiş laleleri satıyorlardı. Daha sonra balon patladı ve fiyatlar yüzde 95 oranında düştü. Bu oyuna katılan her şeyini kaybetti. Böylece sonuçları yıllarca hissedilen ekonomik durgunluk başladı.

Geçmişten ders alınmadı

Ancak spekülâtörler, geçmişten ders almışa benzemiyorlar. Son küresel ekonomik krizin nedeni de gerçekle bağın aşırı derecede kopartılmış olması yani ABD emlak piyasasında fiyatların her zaman artacağı umudunun taşınmasıydı. Yatırım bankaları ve vadeli yatırım fonları, büyük kazançlar elde etmişti. Ama balon yine patladı ve zararı ödemek vergi mükellefine kaldı. Yaralar henüz iyileşmemişken, yeni bir balon büyümeye başladı bile: Dev bir ham madde balonu!

Kakao aşkına mı?

Londra merkezli hedge fon Armajaro internet sitesinde yoksullukla mücadele savaşçısı olarak tanıtılıyor. Armajero, milenyum hedeflerinin yerine getirmede Birleşmiş Milletler`e yardım ettiğini öne sürüyor. Fon, özellikle kakao, kahve ve şeker gibi daha çok yoksullukla boğuşan ülkelerin hammaddeleri üzerinde uzmanlaşmış. Yine de Londra merkezli fonu harekete geçiren faktörün, özveri ve derin insanlık duyguları olduğu şüpheli.

Financial Times Deutschland gazetesi, bir haberinde, Armajaro`nun Londra Uluslararası Vadeli Mali İşlemler Borsası’nda (LIFFE), büyük miktarda kakao çekirdeği satın aldığını bildirdi. Tam 240 bin 100 ton. Bu miktar, dünya genelindeki üretimin yüzde 7’sine tekabül ediyor.

Piyasaların tepkisi gecikmedi ve kakaonun fiyatı son 33 yılın en yüksek seviyesine çıktı. Fon, fiyatlardaki artış beklentisinden kâr sağlamayı umut ediyor ve taze hammadde stoklarını daha da yüksek fiyata satıyor.

2006 yılında, spekülâtörlerin etkisiyle artan gıda maddesi fiyatları, yoksul ülkelerde huzursuzluğa yol açmıştı.  Tahıl, pirinç ya da mısır fiyatları tekrar tırmanışta.

Nedenlerden biri artan talep, diğeri ise havalar. Avrupa’daki sıcak hava dalgası, mahsul kaybı olasılığı nedeniyle endişeye yol açtı. Bu durum beraberinde fiyat artışını getirdi. Spekülâtörlerin bu ortamda piyasaya müdahale etmesi, fiyatların başını alıp gitmesi anlamına gelir.

Demir de spekülâsyon aracı

Geçenlerde, Almanya’nın en büyük çelik firması ThyssenKrupp’un başkanı Ekkehard Schulz, Der Spiegel’e verdiği mülakatta, demir cevheri ihracatçılarının fiyatları dikte ettirmesinden şikâyetçi olmuştu. Schulz, 12 aylık demir cevheri fiyatını belirleyen anlaşma sisteminin bu yılın başında getirilen üç aylık kontrat sistemiyle değiştirilmesinden hayıflanıyordu.

Bu, fiyatların, aşırı değişken spot piyasasında belirlenmesi anlamına gelir ki bu da feci sonuçlara yol açabilir. Nitekim bir ton demirin fiyatı bir yıl içinde iki katına çıktı.

Schulz tüm bunlara ek olarak, yatırım bankalarının yeni kazanç fırsatları olarak görülebilecek alan arayışı içerisinde, demir piyasasına girmeye hazırlandıklarını belirtti. Yatırım bankaları, hammadde uzmanlarını görevlendirdi, ticarethaneler satın aldı ve yüksek miktarda demir stoklayabilmek için büyük limanlarda depo kiraladı.

Reçete kakao ticaretinde kullanılanla aynı: Piyasada ne kadar mal varsa al ve arzı azalt. Böylece fiyatlar artsın ve sen de malı yüksek fiyattan elden çıkarıp cebini doldur.

Spekülâsyon fiyat belirlemede makul ve etkin bir yol gibi görünse de aşırı müsamaha ciddi risklere yol açabilir. Örneğin hammaddenin gerçek ihtiyaçtan daha fazla miktarda üretilmesi. Mesela, şu anda piyasada gerçek ihtiyaçtan 30 kat fazla nikel el değiştiriyor. Bu işten milyarlar kazananlar oluyor.  Ancak böyle bir yolun sonunda yeni patlamaların meydana gelmesini hedge fonlar fazla önemsemiyor. Çünkü uyanık fonlar işler çığırından çıkana kadar iş bitirip tuzunu çoktan kurutmuş oluyor.