Tüleklerde hayvanın veya bağ bahçenin ilk mahsulünü horanta, aile fertleri yerler. Ailenin dışına ilk mahsulün tekkeye, yoksula, komşuya verilmesi gibi bir uygulama bu toplumda yoktur[1].
Tüleklerde gelin baba evinden çıkarılmadan evvel geçmiş yıllarda “ana hakkı” diye bilinen bir ödeme yapılır ve bunun miktarını belirlemek için taraflar arasında pazarlık olurdu. Ancak şimdi bu uygulama kalkmıştır[2].
Tülek ailelerde kız kaçırma veya kızın kaçması şeklinde evlenmeler olabilmektedir. Evliliklerde başlık Parası alınmakla berber kaçan veya kaçırılan kızın pek başlık parası olmaz. Kaçma ve kaçırmalar kan davası gibi gerginliklere yol açmaz esasen bu toplumda kan davası gütmek yoktur[3].
Tüleklerde yeni gelinin eli bereketli olsun, aileye bereket getirsin diye yeni evine ilk girdiği gün kapıyayağ sürülür, Ayrıca evine eşiğine sadık olsun, dizini kırıp evinde oturmasını bilsin diye çivi çakılır, ayağına çanak kırdırılır. Böylece huyu/iyi olmayan alışkanlıkları babasının evinde kalması dilenmiş olunur[4].
Türk kültürlü halklarda yeni geline eşikten ilk girişinde kapıya yağ, aile fertleri ile uyumlu olsun, bal da tatlı dilli olsun diye sürülür. Eşiğin önünde tabak türü kırıldığı zaman sese çıkarabilecek nesneleri kırdırılması, kara iyelerin sesten rahatsız olup kaçacakları inancı ile ilişkilendirilmiştir. Çivi etrafında da bir hayli inanç buluşmuştur. Yatır bayrağına adak bezi bağlandığı gibi çivilenirde, yedi Uyurlar gibi bazı kutlu mağaraların duvarına diş ağrısı gibi rahatsızlıkların geçmesi için çivi çakılır.
Tülek düğünlerinde damat iki türlü bağlanır. Bunlardan birinde damat düğünde urganla el ve ayaklarından bağlanıp damadın anne ve babasından bahşiş alınır. Diğer tür bağlaması ise bir büyü türüdür. Bununla amaç damadın zifafta başarısız olmasını sağlamaktır. Bunun için atın üzengisinden bir kilit geçirilir[5].
Türk kültürlü halklarda damadı kaçırma, damadı saklama, damadı esir alma ve bu arada olu bağlayarak bahşiş alma uygulaması çok yaygındır. Damadın özel gecesinde başarısız olması için bağlanılması bir büyüdür. Bunun çeşitli şekilleri yapılır. Bağdan kurtulma ve bağdan korunmanın da keza türlü yoları vardır.[6]
Türk halk inançlarında at çok geniş yer tutar atın da kurt da olduğu gibi birçok aksamı ile ilgili inançlar vardır. Atla ilgili büyü bozulması ve büyüden korunmak için olan inançlar da vardır. Atın karnının altından geçilir, at nalı nazarlık olarak kullanılır[7].
Kırk Basma inancı ve onunla ilgili çeşitli uygulamalar Tülekler´de de vardır. Kırkı çıkmamış gelinlerin ve kırklı bebeklerin bir araya gelmeleri halinde kırklarının karışabileceğine birinin kırkının diğerini basacağına inanılır. Kırk baskınına uğramak bir tür rahatsızlıktır. Kırk baskına uğramış gelin hastalanır, zayıflar, halsiz olur, bebeklerde ise kırk baskını gelişememek, zayıflama ve iştahsızlık olarak görülür. Bundan korunmak için yakalarda iğne bulundurulur[8].
Tüleklerde şeytanın duymaması istenilen bir şey konuşulurken tahtaya vurulup “şeytan duymasın” denilmeden evvel besmele çekilir[9].
Şeytan duyması, şeytan kulağına kurşun, gibi ifadelerle şeytanın şerrinden korunma inanç ve uygulamaları Türk kültür coğrafyasında çok yaygı iken, bu esnada besmele getirme şeklindeki uygulama, şerden Allah´a sığınma şeklinde bir tutum olmalı.
Orta Hacı Hasanlı Tülek köyünden “Güneşten sonra çöp dökülmez” diye bir inanç vardır. Güneşbattıktan sonra eşikten dışarı bir şey atılmasının uygun olmadığına inanılır[10].
Bu uygulama da Türk kültür coğrafyasında çok yaygındır. Güneşin koruyuculuğu, kara iyelerin karanlık ve loş yerleri seçmiş oluşu, eşiğin içeri ile dışarı arasında güvenlik sınırı olarak düşünülmüş olması inancı ile ilgilendirilir[11].
Ayrıca Kırklı kadın ve bebek yalnız bırakılmaz, bulunduğu odanın karanlık olmamasına dikkat edilir. Aksi halde onu Al basabilir. Al basmaması için kırklı kadının yanında erkek yatar. Tüleklerde kırkı çıkmadan bebeği ölen kadına ve erkeğe tıvgalı denir.[12].
Tüleklerde her insanın sabaha kadar kayıt yapan 384 meleği vardır.[13] Van yöresi halk inançlarında insanoğlunun her damarı için Allah bir melek görevlendirmiştir. Yağmur tanelerinden beherinin bir melek kanadında yeryüzüne indine inanılır.
Tüleklerde tilki´nin uğurlu ve tavşanın uğursuz olduğu inancı yaygındır[14]. Yılanında görüldüğü yerde öldürülmesi gerektiğine inanılır.[15]
Orta Hacı Hasanlı Tülek köyünde Cuma günü iş yapılmasının uygun olmadığına inanılır[16].
Tüleklerle, Alevi inançlı İslam kesimin Ocak ve türbelerinde inanç itibariyle bariz bir farklılık yoktur.
Delice/Abdallar Türkmenleri:
Bölgedeki yatırlar; Delice/Abdallar köyündeki Esas ismi Abdullah olan Ali Baba mezarını kendisi hayatta iken yaptırmış iki metre kareyi bulan mezar taşını iki parmağını takarak getiren ve parmak izlerinin taşa geçtiğine inanılan mezar uzunluğu 3 metreyi bulan zatın da yakın çevresindeki ağaçların dallarına adak bezibağlanmaktadır[17].
Halen halkı tamamen Sünni´dir. Buradaki kutsal kabul edilen ağaç sopa ağrıyan yerlere sürülerek şifa bulunacağına inanılır[18].
Yerköy´deki mezarlık içerisinde bulunan Molla Osman, Yeşil Türbe ile birlikte 3 kardeşler diye bilinirler[19].
Delice/Abdallar köyünde geçmişte cinlerle ilgili inançlar daha yaygındı. Ahırların, komların, samanlıkların sapa köşelerinde nokta halinde yanıp sönen ışıklar olarak hatırlanmaktadırlar. Burada da atların geceleri cinler tarafından binildiğine inanılır. Bunlara At Binen Peri´ler denir. Çok iyi bakılan sağlıkla atların sürekli zayıflamaları kendilerine akşamdan verilmiş olan yemi yememiş olmaları, atların sabahları ter içinde ve yorgun bulunmaları At Perisi şüphesini artırır ve onların yakalanmaları için karanlıkta atların bağlı bulundukları mekânlarda pusu kurulur[20].
At Perisi ile ilgili anlatılan bir olayda yakalanan perinin yakasına iğne takılır. Böylece o esir alınmış olunur. Esir peri kendisi bu iğneyi çıkaramaz. İğnenin çıkarılması için sürekli yalvarır. Periler âlemine döndüğünde öldürüleceğini bilmesine ve açıklamasına rağmen kurtulmak ister. İğnenin çıkarıldığı gün koşup kendisini suya atar ve dalıp gider. Hemen anında köpüklerin kanlandığı görülür.[21]
Bu cin türü bütün Türk kültür coğrafyasında bilinir. Bindiği atların yelelerini ördüğü ve onları ter kan içerisinde bıraktığı söylenir. Yakalanması için atın sırtına zift sürülür. Binince oraya yapışacağı için yakalanması kolay olur. Onunla ilgili çok sayıda efsane anlatılır. Bu tür canlıların tümünde iğne koruyucu ve esir alacı olarak bilinir.[22].
Delice/Addallar köyünde siğil tedavisinde bu işten anlayan kimseler taze bir söğüt dalını kullanırlardı 15–20 Cm lik bir söğüt dalı alınır ilgili kimse belirli sureleri okur siğile üfler ve her keresinde dala bir çeltik atar ve bunu 9 çeltik atıncaya kadar sürdürür. Sonra bu halın el-ayak değmeyecek bir yere konulması istenir. Dal kuruyunca siğillerin döküleceğine inanılır.[23]
Yozgat´ta Yerköy istikametinde doğu yönünde Ebirler Tepesi´nde Meryem Nene diye bilinen halkın kutsal kabul ettiği ve türbe diye tanımlanan bir mekân vardır. Şimdilerde pek bilinmeyen bu yer dağın tepesine yakın sapa bir kenarda oluşturulmuş üç öbekten oluşmuş bir taş yığını idi. Burada mezar falan hiç yoktu. Halk buraya bir kutlu ninenin isminin verdiğine inanırdı. Bu ziyaret yerinde “Allah´ım ibadetlerimizi tevhidin yüzü suyu hürmetine” diyerek dua edilirdi. Buraya gidenler buraya mum, çaput gibi bir şey götürmez, bir şey bırakmazdı. Haftanın belirli muayyen gün ve zamanlarda değil, buraya her zaman gidilebilirdi. Bu sapa yere artık pek gidilemiyor. Oradan zaman zamanışık yandığı da ifade edilirdi.[24].
Bize göre sapa dağ yamacındaki üç öbek taş yığınından oluşan ve halkın kutsiyet atfettiği bu mekân eski Türk inançlarındaki Ovoo/Oboo´ların Anadolu´ya taşınmış örneklerdir. Bu örnekleri Doğu ve Güneydoğu Anadolu´da ve ayrıca Torosların eteklerinde de görebiliyoruz[25]. Bu tespit Yozgat yöresinde çok eski bir Türk göçü aldığını gösterir. Zira Ovoo/Oboolar Uluğ Türkistan´da merkezi Asya´nın doğu kesimlerinde hala varlıklarını sürdüren kutsal mekânlardır. Yozgat´taki bu bulgu inançla göçün tipik bir örneğidir.
Yozgat- Yerköy´de Gelin Kayası olarak bilinen bir mekân vardır. Anlatıya göre gelin alayı çeyizi ile yeni evine giderken düşmanları tarafından sarılırlar. Gelin Allah´a, “Allah´ım beni ya kuş et uçup kurtulayım ya da taş et zalimlerin eline düşmeyeyim “ diye yalvarır. Allah gelinin duasını kabul eder, alay develerle birlikte taş olur. Develi gelin alayının bulunduğu bu mevkide ters laleler biter.[26] Ters Lalenin oluşmasında Hakkâri ve batı Anadolu´da da farklı anlatılar vardır.
Yerköy´deki bir anlatıda, Hacı Bayram Veli Türbesini ziyaret eden nişanlı kız çok etkilenir, “erkek evladım olur ise ismini Hacı Bayram koyacağım” der. Sonra bir rüya görür, oğlu olmuş ve ismini Hacı Bayram Hz koymuştur. Hanım, lk doğumunu yapar bir oğlu olur eşi konulmak istenen ismi “yaşlı ismi” diyerek kabul etmez. Başka bir isim koyarlar çocuklarına. Hanımın rüyasına Hacı Bayram Hz. girer ve vadini hatırlatır. Hanımın bir an gözleri görmez olur. Anne adayı İkinci çocuğu için söz verir. Gözleri tekrar açılır. Hanımın başka bir şehirdeki ablası da aynı rüyayı görmüşlerdir. İkinci oğulları olur, çocuğa Hacı Bayram ismini koyarlar.[27]
Yerköy´de ibadetini ihmal etmeyen yaşlı birisi geçmişte kayıp olur. Sonra evine döner. Bir gün küçük oğlumu özledim, “acaba şimdi nasıl” diye hatırımdan geçirdim. Bunun üzerine kendisine Yozgat´a döndüğünde “Sen daha dünya nimetlerinden kopamamışsın” denip dışlandığını anlatır.[28] Bu şahsın Kırklara karışacakken şansını yitirdiğine inanılır[29].
Mahsenli Türkmenleri:
Mahsenli Ali Efeni Hz. yörenin en saygın ulu zatlarındandır. 110 yaşında vefat eden hazretin çok sayıda kerameti anlatılmaktadır. 1841 yılında Alucra´nın Zil köyünde Horasan´dan gelme bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelir. 13–14 yaşlarında orada gördüğü bir rüya üzerine Gümüşhane´ye gelir medrese hayatı devam eder. Bir gün kuru bir kütüğe balta vurması üzerine kütükten kan çıkar, bunun üzerine “buralar bana haram oldu” der ve oradan ayrılır. Medrese eğitimi görür. Tarikat hayatı Abdulkadir Geylani, Ahmet Rifai bağlantılıdır. Kabrinin yapılması konusunda bedeninin bozulmaması halinde buna lüzum görülebileceğini belirtir. Ölümünü 5 veya 7 gün sahursuz oruç tuttuktan sonra gerçekleşeceğini ölmeden evvel bilir, Rüyasına girdiği şahıs vasıtasıyla mezarında bir taş tarafından rahatsız edildiğini söyler ve mezar açılınca o taşın varlığı tespit edilir. Temizliğe, misafir perverliğe, hediyeleşmeğe, insanî ilişkilere, giyimine, tevazua, yemek adabına, aile fertlerine, ilmi araştırmaya önem veren tasavvuf anlayışı olan bir kimse olarak bilinmektedir. Kıbrıs hareketinde bir Türk pilotuna düşman mevzilerine dair bilgi veren, bulunmadığı ortamlarda cereyan eden olaylardan haberdar olabilen, Atatürk´ün kurtarıcı olarak geleceği çok daha evvelinden keşif yoluyla bilen ve bildiren, türbesindeki nacağı saygı duyduğu için korumak için alan bir müridinin evinde nacağın etrafında kan oluştuğu bir kimsedir.[30]
Rüyalara girmek suretiyle ulu zatların yaşayanlara bazı mesajlar vermesi halk inançlarında sık rastlanan bir durumdur. Cesedin bozulmaması ulu zatlara ve daha ziyade şehitlere mahsus bir özellik olarak kabul edilir. Hakka yürüdükten sonra, aradan geçen yıllara rağmen vatan müdafaasında yer alabilme inancı, eski Türk inançlarındakiAnamaygıl inancı ile örtüşen bir inançtır. Birçok ulu zat ile bu tür anlatılar vardır[31]. Zamandan ve zeminden münezzeh olma özelliğini, geleceği keşif yol ile öğrenebilme Hak dostlarının özelliklerindendir. Bu evsaf diğer Ulu Canlarda da görülebilmektedir[32].
Mahsen´li Ali Efendinin kabrinden toprak alınıp bu toprak muska yapımında muskanın içine konur[33]. Ziyaret yerlerinin toprak ve sularında şifa ve keramet arama inancı halk inanmalarında oldukça yaygındır.
Bu bölgede Kızıl Gedik mıntıkasında Garip Mezarı olarak yerde dolama, siğil ve çıban tedavisine şifa aranır. İnanca göre bu mezarın etrafında dönülmesi ve oraya para atılması halinde, hasta rahatsızlıktan kurtulur[34].
Ziyaretlerin etrafında dolanmak bir nevi tavaf olarak bilinir ve çok yaygıdır. Esasen dolanma ve dolandırma merkezli bir inanç yumağı oluşmuştur. Verilecek sadaka başa dolandırılır. Hastanın etrafında dolaşarak onu çok seven kimse yalvararak ona gelecek akıbete talip olur. Dolanmanın şekli, sayısı ve dolandırılan nesne ile ilgili çeşitli tespitler yapılmıştır[35].
Mahsenli´de çocuğu olmayan veya yaşamayan kimseler “Kütük” diye bilinen bir ziyaret yerine giderler. Burada bir kütük vardır. Ziyaretçiler kütüğün etrafında dönerler ve dünyaya gelen çocuğa Kütük ismi verilir. Bu bir Ardıç Ağacıkütüğüdür. Ardıç kesilmiş burada kütüğü kalmıştır. Çocuk olunca adanan adağın kanı kütüğün dibine akıtılır. Adak sahibi adağı keser ve etini orada bırakıp gider Çevrede çok sayıda Kütük isimli şahsa rastlamak mümkündür. Yozgat´ta başka “Kütük” ziyaretleri de vardır[36].
Mahzenli Beldesinde Dövme uygulaması vardır. Dövme kızgın iğne ile daha çok çeneye çıra külü ile yapılır. Dövmeler çocuklara çizgi şeklinde, ay-yıldız, hilal ve çiçek olarak yapılırlar[37].
Dövme inancının bize göre derinliğinde mensubiyetin bilinmesi, belirlenmesi vardır. Karapapak Türklerinin bazı boylarında kız çocuklarına yapılan ve boyun işaretini taşıyan dövme ile onların ileride evlenerek girecekleri yeni boyda, hangi boydan geldiklerini gösteriyordu[38].
Topal Ali Türkmenleri:
Bu yörede her gün bir üzerlik tohumu yutan kimsenin bu üzerliğin kalp damar hastalıklarına iyi geleceğine kanı temizleyeceğine inanılır[39]. Ayrıca sarımsağı limon suyunda eritip bir şişeye koyulması ve şişe kapatılmadan ağzının bez ile örtülüp kapatılması ve bu karışımı çalkalayıp her gün bir miktar içilmesinin metabolizmayı yenileyeceğine de inanılır[40].
[1] Kaynak kişi; Saniye Öztürk Orta Hacı Ahmetli köyünden Tüleklerden 40 yaşlarında bir ev hanımı
[2] Kaynak kişi; Saniye Öztürk Orta Hacı Ahmetli köyünden Tüleklerden 40 yaşlarında bir ev hanımı
[3] Kaynak kişi; Saniye Öztürk Orta Hacı Ahmetli köyünden Tüleklerden 40 yaşlarında bir ev hanımı
[4] Kaynak kişi; Saniye Öztürk Orta Hacı Ahmetli köyünden Tüleklerden 40 yaşlarında bir ev hanımı
[5] Kaynak Kişi; Hasan Ağa´nın tornunun torunu halen 84 yaşında Hacı Hasanlı Köyünde yaşamaktadır.
[6] Yaşar Kalafat, “Alanya Yöresinde Kilit-Bağ, Kilitlenmek-Bağlanmak”, Alanya tarih ve Kültür Semineri III,Alanya, 2004, s. 589–597
[7] Yaşar Kalafat, “Türk Kültür Coğrafyasında At İle İlgili İnançlar”,Türk Dünyası Araştırmaları, Ocak-Şubat 2013, S. 202, s. 187–203
[8] Kaynak kişi; Saniye Öztürk Orta Hacı Ahmetli köyünden Tüleklerden 40 yaşlarında bir ev hanımı
[9] Kaynak kişi; Saniye Öztürk Orta Hacı Ahmetli köyünden Tüleklerden 40 yaşlarında bir ev hanımı
[10] Kaynak kişi; Saniye Öztürk Orta Hacı Ahmetli köyünden Tüleklerden 40 yaşlarında bir ev hanımı
[11] Yaşar kalafat, Doğu Anadolu´da Eski Türk İnançlarının İzleri, Berikan Ankara, 2009, s. 127-133
[12] Kaynak kişi; Saniye Öztürk Orta Hacı Ahmetli köyünden Tüleklerden 40 yaşlarında bir ev hanımı
