Dr. Yaşar Kalafat


Fethiye Yörük Halk Kültüründen Kesitler

Yörük halk inanmaları ile Türklüğün Türkmen kesimi halk inanmaları arasında doğal olarak bir fark yoktur.


 

 

YAŞAR KALAFAT(1)     

                                      

GİRİŞ:

Bu çalışmada; Yörüklerin halk inanmaları kültüründen bazı tespitlerin ele alınması, Türk mitoloji ve halk sofizmi ile ilişkilendirilerek diğer Türk toplum kesimleri ile karşılaştırılmaları şeklinde yapılmıştır. Çoğunlukla Anadolu Yörük coğrafyası bilgileri içeren bu çalışma; aynı amaçlı benzeri bir seri çalışmadan birisidir. Türk atlı göçebe kültür hayatı içerisinde Yörük hayat tarzı incelenmiş ve incelenmektedir.(2) Keza, arşiv belgelerinin incelenmesi ile de Yörük Türk toplumunun Türk tarihi içerisindeki yerinin belirlenmesi ayrıntılı olarak açıklık kazanmıştır.(3) Yeni Yörük bölgelerinden derlenip, karşılaştırmaları yapılarak, yorumlanmış halk inanmaları çalışmalarının, Yörük-Türk kültür hayatının daha yakından tanımasını sağlayacaktır.

METİN:

Esprili bir tanımlamaya göre Yürüğün oturduğu yer sırt, yediği süt yoğurttur. Oturacağı yerin havadar olmasını ister esinti yer arar. Kapalı yerde ise pencere kenarını seçer. Bir tanımlamaya göre de, “Geçimini hayvancılık yaparak sağlayan, mevsim durumuna   ve otlak şartlarına göre göç eden Oğuz Türklerine Yörükler denir.(4)

Yörük halk kültüründe  Kurtağzı bağlama uygulaması, Çakal ağzı bağlaması olarak yer alır. Kurt yerine çakalın geçmiş olması yörede kurttan ziyade çakalın olmasından ileri gelir. Doğu Karadeniz´de çakal ağzı ve kurtağzı söylemi birlikte  yer alır. Nadir de olsa Kurtağzı değil de kurt kastedilerek  canavar ağzı denir.

Yörük hayvancılığında mal kovma yöntemi uygulanır. Büyükbaş hayvanlar gündüzleri kıra bayıra dağlara bırakılır. Bırakılan yerde bulunamayan hayvanın vahşi hayvanlarca parçalanabileceği ihtimali belirir. Çiftlik hayvanlarını koruma altına alma adına  çakal ağzı bağlama yöntemine baş vurur. Onların ağzını hoca bağlayabilir. Sair yerlerde bu işlem için muhakkak hoca aranması gerekmez, uygulamayı bilenler bağlayabilirler.

Halk inanmalarında bağlama bir büyüdür. Hocaya yaptırılan kara büyüdür. Çiftli hayvanlarının yerlerine dönmelerinden sonra ağzı bağlanılan hayvanın ağzı ak büyü ile açılır. Aksi halde bağlanmış hayvan ağlanamaz aç kalır ölür. Ağız bağlayan bundan kaçılır ve çiftliğin hayvanı yerine dönünce ağzının açılmasına özen gösterilir.

Hayvanın ağzını bağlayacak kimseye çiftlik hayvanlarının bulunacağı yöre anlatılır, ağzı bağlayacak kimse tüm hayvanların değil o yörenin sınırlarını zikrederek yörede bulunan tehlike  vaat eden hayvanların ağzını bağlar.

Bağlamada uygulanan bu yöntem diğer diğer büyü türlerinin birçoğu için de geçerlidir. Halk inançlarında yılan, çıyan akrep sokmasına karşı korumalı olan kimseler büyü yaparak insanları veya onların çadır veya odalarını korumuş urlar. Nitekim bazen konutun ve bazen de kişinin etrafını çizerek daire içine alırlar. Akrep tarafından elinden sokulmuş bir kimsenin akrebin zehrini sokulanın koluna, gövdesine yayılmaması için de sınırlar çizilir.

Fethiye Yörüklerinde zehirli örümceğin vücudun değdiği yeri kaşındırmasına  büve siğmesi denir. Bu yara ancak  parpı ile geçer, bunun için el almış kişi bir şekere okur üfler bu şeker büve değen kişiye yedilir ve bu işleme parpılama denir.(5)

Parpılama halk hekimliği, Türkeçarelerde bir tedavi yöntemidir. Benzeri birçok rahatsızlık parpılama ile tedavi edilir. Hepsinde bazı açıklamalarla bildikte ilgili ayet de okunur ve muhakkak üfleme de parpıda yer alır.

Erzurum´da iki kuşak evveline kadar Karacalar da bazı rahatsızlıklara karşı şifa veren bir ocaktı. Parpılanan kimseye şeker verilmesi, bazı şifalı nefislerin kendi  zürriyetlerine doğrudan direkt olarak okumasının etkili olamayacağı inancı vardır. Bunlardan mesela dede  torununa okuyup üflemekten ziyade şekere okur, o şeker çocuğu yedilirdi.

Kurtağzı bağlama çok kere açılır kapanır  çakı türünden bıçaklarla yapılır. Ayrıca kulplu kilit açıp kapayarak, ipe düğüm atarak düğümü çözerek de yapılır. Doğu Karadeniz halk inanmalarında başarısız olması istenen damada büyü yapılacak ise özel gecesinde tabanca tetiği ip bağlanılarak yapılır. Güneydoğu Anadolu´da aynı amaçla sapı çıkarılmış baltanın deliğinden ip geçirilip düğüm atılır. Bu büyüden korunmak, sakınmak için dinî nikahlarda nikah saati gizli tutulur.

Özetle Türkmen ve Yörük halk inanmalarında büyü uygulamaları bakımından doğal olarak bir fark yoktur. Bu tür büyülerin yani bağlama içerikli büyülerin mahiyetinde düğüm atma, düğüm çözme anlayışı vardır.

İlik, ilmek- delik bağlantılı uygulamalardır bunlar. Başına çorap örmek, başına  sürpriz bir hal getirme anlamındadır. Kırk ilmekli düğüm, çözümü zor olan düğümdür. Usulünce niyetlenerek yapılan düğüm, bağlamak, başlı başına büyüdür. Kurban kesildiğinde ailenin büyüğü bir Yörük etin yağlı yerinden parmak büyüklüğünde bir parçayı fırlatıp evin tavanına yapıştır, et orada kuruyuncaya kadar durur sonra düşer.(6)

Bu uygulama Kars´ta yaşamış olan Doğu Karadenizli ailelerde de vardı. Muhakkak kesilen hayvanın kurban olması gerekmeksizin et toplu halde kavrulurken ocağın üstüne rastlayacak şekilde  evin tavanına doğru bir parça et atılıp onun tavana yapışması sağlanırdı. Bu uygulamanın ölmüşlerin ruhuna hayır olarak gideceği şeklinde açıklamalar yapılırdı. Bunu yapan ev hanımları “büyüklerimizden öğle gördük” derlerdi.  Halk arasında “Tavadakiler yaşayanlara havadakiler geçmişlerin veya görünmeyenlerin ruhlarına” şeklinde açıklamalar yapılırdı.

Yörüklerde “Etin baş üste yeri vardır,  yeri yükseklerdedir.” denir.(7) Anadolu halk inançlarında kırk basması kırklı insanlar arasında olurken, kırklı hayvanın da kırklı insan kırkının basacağına inanılır. Kırklı bebek ve annesi, kırklı gelin, kırklı ölüm arasında basma basılma, kırklarının karışması inancı vardır. Kasaptan veya bilhassa mezbahadan getirilen et, hatta oralardan gelen kimse, kesilen hayvanın ölüm kırkı, kırklı anne ve bebeğin odasına onların doğum kırkı ile karışmasın diye sokulmaz. Zaruret varsa anne ve bebeği odanın en yukarısına götürülür  ve anne bebeği imkân nispetinde yukarı doğru kaldırılır.(8)

Sacın üzerinde pişirilmekte olan ekmek sacın üstünden pişirene doğru düşerse, birisinin öleceğine inanılır.(9) Bu tespitteki batını boyutta  ateş- ekmek ve ölüm arasında bir bağlantı kurulmuş olmalı. Keza rüyada  asker, kilim ve ayakkabı görmek de Yörüklerde ölüm olarak yorumlanır. Avucun içinin kaşınması, para geleceği  s.veya gideceği, erkek çocuk sakız çiğnerse gelininin attan düşeceği, ayakkabı veya kilin görülür ise birisinin öleceği şeklinde yorumalar yapılır.

Bunlar tamamen ve muhakkak Yörüklerde görülen inançlar değildir. Ziv diye bilinen ince uzun yılanla karşılaşmış olmak hayra yorumlanır. Yeni alınan tencere ocağın üzerine konulunca ocağın üzerinde bir çocuk oynatılır.(10)

İç ve orta  Anadolu´da damat ve gelinin ilk gecelerinde kullanacakları  yorgan kaplanırken üzerinde erkek çocuk yuvarlandırılır. Bunların büyük bir bölümü bir dönemin büyü uygulamalarının kalıntılarıdır. El ve ayak tırnaklarının aynı günde kesilmemesi gerektiği de bunlardandır.

Bunların tespiti, tasnifi, uygulamaya geçirilmeleri anlamında algılanmamalıdır. Bir kısmı hurafe, bir kısmı biad ve şirk de ihtiva edebilen bu bulgular  araştırılan toplumun geçmiş kültürleri ile bağ kurabilmek,  bu kültür kodlarından hareketle kültür akrabaları olan toplumları  tespit edebilmek amaçlı olabilirler.

Mesela süpürgenin vücuduna değdiğini fark eden kimsenin süpürgeye tükürmesi istenir. Süpürge yerle, çöple doğrudan bağlantılı olan araçtır. Bu pratik temizliğe dikkat edilmesine mi işaret etmektedir. Diğer taraftan, Al Karısı diye bilinen kara iye yaşayan halk kültürü ile mitolojik dönem arasında köprü konumunda olan verilerden iken, süpürge ve al karısı arasında kurulan inançların kökleri, semavi dinlerin ilahi kaynaklarına kadar uzanabilmektedir. Al Karısı  insanoğlu için zararlı bir ruh olarak bilinirken, o yakalandıktan sonra al karısına karşı korunmada  şifa ocağı olabilmekte ve halkın  kutlu mekân olarak bildikleri bazı mekanlara  ziyaretçiler üzerleri süpürülerek alınabilmektedir.

Ay tutulmasında Cangoloz ve celmanduz olarak bilinen kara iyenin rol aldığına dair çok işlenmiş olan mitolojik veri, yörenin Yörüklerinin halk inançlarında da yaşamaktadır. Bu noktada halkbilimi araştırmacısına halkın inanç bilgileri kaynak olabilirken, bir dönem sonra halk, bu  araştırma yorumlarını da inancına katarak, onların yaşamalarını sağlamaktadır.

Buranın Yörüklerindeki bir inanca göre sacda pişirilen bazlama ekmeği bölünmez, bölünür ise, evin erkeğinin öleceğine inanılır. Bu ekmek üçgen dilimlere ayrılır ve buna çörek denir. Çöreklere tere yağı sürülüp konu komşuya ve çocuklara verilir.(11) Bu tespitteki içerik büyük ölçüde nefis bahsi ile ilişki olmalı. Konunun ulaştığı yere  yiyeceğin çocuklardan başlanılarak ulaştırılması bir hayır işleme uygulamasıdır. Bu arada  fakirler de aşeren anımlar da hazırlıktan tatmış olacaktır.

Kerem ile buluşamasın diye Aslı´ya büyü yaparken  papaz amcası, onun giysisinin düğmelerini teker teker büyü yaparak ilikler. Aslı, Kerem ile buluştuğunda giysisini çıkarmak için düğmeleri çözmeye başlayınca, büyü tesirini gösterir  açılan düğmeler tekrar birer birer kendiliklerinden iliklenirler.

Yörük halk inanmalarında da  giysinin söküğü veya düğmenin dikilmesi giysi kişinin sırtında iken yapılmaz, ya soyunması istenir veya kişinin ağzına iplik türü bir şey alması istenir. Bağlanırsın doğru olmaz” inancı vardır. İplikli iğnenin bir taraftan diğer tarafa geçmesi, düğümleme, örme olarak algılanır büyü kapsamında mütalaa edilir. Bu inanç  Türkmenlerde de vardır.

Düğme deliğinin bir yüzden diğerine geçilmesi ile şifa niyeti ile kutsal taşın deliğinin bir tarafından diğer tarafına geçilmesi arasında inancın genleri bakımından bir bağlantı aranabilir mi?

Kutlu delikli taşların bir tarafından diğer tarafına geçilerek şifa arama inancı, Türkmenlerde olduğu gibi Yörüklerde de vardır. Keçiler ve diğer hayvanlar hasta olmasınlar diye delik taştan veya köklerden ağaçlarda doğal olarak oluşan kemer gibi  yerlerin altından geçirilir.(12)

Yörüklerde ve bölge halkında ayrıca bir delikli taş inancı daha vardır. Delikli Taş Yerde kalmaz, şeklinde bir darbımesel vardır. Bir kimseye, bilhassa kırsal kesimde yerde delikli taş rastlarsa, kişi ona ilgisiz kalmayıp  alıp deliğinden bir ip geçirip, ağaç dalı gibi yüksekçe bir yerden asar. Batı Anadolu halk inançlarında yaygın olan bu inanca biz 1-2 yıl evvel Ankara´daki bir konferansımız münasebetiyle şahit olduk. Bu bulgu taş kültü itibariyle sanıldığından daha önemli bir konumda olmalı. Yerde bırakılmaması çiğnenmemesi istenilen nesneler, ekmek ve kutsal kitap sayfaları türünden olanlardır. Delikli taşa gösterilen bu itinam deliğinden geçilerek şifa bulunulacağına inanılan alemler arası geçiş kapısı konumunda olan delikli taşla olan inançlardan kanaatimizce tamamen bağımsız değildir. Arkeolojik verilerde kadınlar gibi erkeklerin de boncuk kolye takmaları sadece ve muhakkak şık görünmekle izah edilemez. Bu açıklama şekli, bilezik ve yüzüğü de kapsamaktadır. Onlara erkeklerin de itibar gösterdikleri hatırlanmalıdır. İlkel olarak tanımlanan toplumlarda sadece din görevlisi şaman veya kam kolye takmıyordu. Toplumun lideri erkeğin de kolyesi ve kolyesinde  delikli taşlar vardı. Bu taşlar manevi gücünden yararlanılmak veya sakınılmak istenilen hayvanların kemiklerini de içeriyordu. Bunlar bağlanmaktan ziyade deliğinde iplik geçirilerek kullanılan paçalardı. Özetle bağlamadaki mistik mitolojik boyut gibi deliğinden geçirilmek suretiyle dizmekte de bu özellik vardı.

 

/resimler/2022-1/20/1424543551266.jpg

 

 

 

Yanık Deresi, Sapanca-Sakarya

Ayrıca adeta  Ovaa/obaaarı andıran tek sıra taş üst üste konulur. Bu taşların sayısı; üç, beş yedi ve dokuza kadar çıktığı olur. Anadolu´da Mucur- Kırşehir´den yapılmış ve Muğla-Fethiye Yörük köylerinden yapılmış tespitlerde bu taş dikme uygulaması Türkmenistan Türkmenleri  ve Kazakistan Kazaklarında kutlu yerlerde  üst üste sayıları dokuza kadar çıkabilen taşlar konur.(13) Bunlardan en üstteki taşa bez bağlandığı da olur, bunları niyetlenip dikene saygısızlık olmasın diye dökmek dağıtmak uygunsuzluk olarak algılanır. Bu tür uygulamalar daha ziyade kırsal kesimin köy mezarlıklarında, özellikle eski mezarlıklarda görülebilir. Ülkelerin din görevlileri  bu uygulamaları İslam´a aykırı bulmakta yapılmış bir tespiti ikinci gidişinizde göremeyebiliyorsunuz.

Yörük yerel erkek kıyafetlerinde başa sarılan sarığın katlarının yediye çıkabilmesinin belirtilen inançla bir bağlantısı aranabilir mi? Bu    oluşu bize, Doğu Anadolu yerel Zaza baş bezeklerinde yer alan püsküle çağırım yapmaktadır.

 /resimler/2022-1/20/1425532330464.jpg

 

Kırşehir-Mucur´dan coşkun akan su kenarında Adak Taşları

Yörük yerel erkek kıyafetlerinde başa sarılan sarığın katlarının yediye çıkabilmesinin belirtilen inançla bir bağlantısı aranabilir mi? Bu    oluşu bize, Doğu Anadolu yerel Zaza baş bezeklerinde yer alan püsküle çağırım yapmaktadır.

/resimler/2022-1/20/1426530645544.jpg       

(Resim Doç Dr. Ali Abbas Çınar´ın ve Ramazan Kıvrak´ın albümlerinden alınmıştır.)

 /resimler/2022-1/20/1428240036086.jpg 

                                                                            

(Resim Doç Dr. Ali Abbas Çınar´ın ve Ramazan Kıvrak´ın albümlerinden alınmıştır.)

 /resimler/2022-1/20/1430341967269.jpg 

                         

(Resim Halkbilimi Araştırmaları Kültür ve Strateji Merkezi´nin Arşivinden tein edilmiştir.)

 

Yörük hayvan hastalıklarından birisi de Çatısı Yarma hastalığıdır. Bu hastalığın emaresi hayvanın sık sık gerinmesidir. Hastalığın bir emaresi de hayvanın ön ayaklarının açık olarak yürümesidir. Hastalığın nazardan ileri geldiğine inanılır. Bu hastalığın tedavisi, otoması işini yapacak kimse üç İhlas bir Fatiha süresi okuyup sağ ayağın ayakkabısını çıkarıp hasta hayvanın arka ayaklarının üzerine  üç kere vurur ve o hayvanın anlına yumurta çarpılır.(14)

Halk inanmalarında nazarı yapan kimsenin kendisindeki negatif enerjiyi nazarı değecek kimseye göndermesi şeklinde açıklanabilir. Yumurtanın hayvan anlına çalınması uygulaması Aras Vadisi  Türk halk inançlarında da vardır. İlkbaharda tarlanın sürüm işleri başlamadan evvel öküzlerin anlına yumurta  çalınır.(15)

İndirikleme inanç ve uygulaması annesi ölen bir kuzunun sürüdeki başka bir koyunun sütünü emmeye alıştırma uygulaması olarak açıklanabilir. Bunun için bir tutam çam yaprağı avuç içinde ezilerek ona koyunun çişi ve doğum sıvının bulaşması sağlanır bu kuzunun sırtına  kuyruğunun üzerine sürülür. Sonra koyuna götürülür koyun kuzuyu koklar bir birkaç defa tekrarlanır , kuzu koyunu emmeye başlar. Koyunun kuzuyu emzirmeden evvel koklaması sık görülür. Böylece koyunlar kuzusuz ve kuzular da annelik yapacak koyunsuz kalmamış olur.(16)

Sirkat-Sırkat Yörük kültüründe mal sahibinin muhtar vasıtasıyla vergi dairelerine  büyük baş ve küçükbaş hayvan varlığı cinslerini ve saflarını belirterek bildirmesi olayıdır. Conbaz ise kuzunun kuyruğunun üzerinde bırakılan onun kuzumu koyun mu olduğunu gösteren bir tutam tüye verilen isimdir.

En koyun ve keçi türü hayvanların sahibini belirlemek için kulaklarına kesilmek, delinmek dağlanarak yapılan işarettir. En yapılırken dağlanan yerlerden çıkan kıllar için sakar oldu denir.

Yörük hayvancılık kültüründe darplara, soğuk algınlıklarına karşı kullanılmak üzere bazı ilaç ve tedavi yöntemleri de geliştirilmiştir Ayrıca uğrasalarla ilgili inançlar da vardır. Biz Yörük halk inanmalarındaki uğrasaları halk inanmaları-mitoloji bağlantıları itibariyle fark alt başlıklar halinde ele alacağız

Uğru, uğramak, uğruya gelmek özellikle  Azerbaycan Türkçesinde tekin olmamakla ilişkili bir isim ve bir fiildir. Uğru düşmandır, çarpıp, çalan, yıkıp dökendir. Yaralayan, öldürendir. “Birşeye uğramak” çok kere çarpılmak anlamında kullanılır. İnsanlar tekin olmayan yerlerde ve çok kere kara iyelerin hâkim oldukları yerlerde bir şey uğrar. Adı konulmamış ,konulamamış  varlıklardan elen zararlar “bir şey uğramak” olarak bilinirler.

Bir malı yılan sokarsa  “yılan soktu” demezler “Yılan vurdu” derler. Bu durumdan keçiyi kurtarmak için yumurta sarısıyla andız katranı karıştırılıp içirilir.(17) Kara iyeler için Kars´ta Aras Vadisinde ve doğu Karadeniz bölgesinde “davun vura” çor vura” bela vura” “vuran vura” denir.

Yörük halk kültüründe bazı uğrasalara dair bilgi verilirken;  Malların ilk sağılan sütü bir incir ağacının dibine veya suyu bol bol akan bir dereye dökülür. Çünkü bir incirin sütü hiçbir zaman kurumaz. Ne zaman bir incirin dalını kessen mutlaka sütü akar. Hatta incirin her çekirdeğinde ayrı bir meyvenin tadı ve özelliği vardır.” denir malın da öyle olması istenir.

“Süt, suyu bol dereye dökülür ki malın sütü de deredeki su kadar çok olsun”(18) Halk inanmalarında akar su cennet cidarı görmüştür, paktır kirletilmez “Suyun Ayşesi Fatması hakkı için” denir. Durgun sular daha ziyade kara iyelerin mekân tuttukları sulardır.

Yörükler yurt kuracakları veya konaklayacakları tespit ederlerken, bir oğlak veya kuzu keserler etini parçalayarak farklı su başlarındaki ağaçlarının dallarını asarlar 3 gün bekledikten sonra hangi et kokmamış bozulmamış ise o su başında çadır kurarlar.(19)

Kayseri yöresi Kızık Türkmenleri ve Doğu Karadeniz Kuman/Kıpçak bakiyesi Kalafatlar köy kuracakları yerin tespitine farklı tepelere  et asarlar bir süre sonra etleri kontrol ederler kokmamış olan etlerin bulunduğu tepelerde yurt tutarlar.(20)

Bu tespiti yaratılmışlardan insanoğlu içerikli inançlardan benzerleri ile karşılaştıralım. Bebeği olmayan  veya yaşamayan anne adayları çok çocuklu bir annenin evinden kumaş alarak çocuğuna kundak bezi hazırlar. Bu esnada kumaş toplayan anne adayı hiç konuşmamalıdır. Çok çocuklu anne veya aile kutlu aile olarak kabul edilir. Dünyaya gelen bebeğin giysisi için kumaş toplanılacak aile  çocuk erkek ise seçilen ailenin isminin “M” harfi ile kız ise “F” harfi ile başlaması istenir. “M” harfi ile Hz. Muhammed (s.a.v.) ve “harfi ile de Hz. Fatma kastedilmektedir. Amaç bu kutlu kimselerin kutundan yararlanabilmektir. Anne adayı çocuğu olması halinde belirli bir süre  ses orucu tutacağına niyetlenir. Bu orucu tutan kimse niyetli olduğu süre zarfında kimse ile konuşmamalı sesini sakınmalıdır. Bu neviden  oruç türü Kur´an-ı Kerinde de yer almaktadır.

Keza çocuğu yaşamayan anneler ve erkek çocukları yaşamayan anneler çocuklarını büyütmek için çok çocuklu ve çok erkek çocuklu ailelerin kullanmış oldukları beşikleri çocuklarını büyütmek için ödünç alırlar.

Özbekistan, Türkmenistan, Türkiye halk inanmalarında beşik toyu yapılırken beşiğin bir yanında bebeğin annesi diğer yanındaki ise çocuklarının yaşamasında sorunu olmayan çok çocuklu bir anne olur Bebek taraflar arasında bebeğin beşiğin altından verilip  üstünden alınmak suretiyle “sattım aldın mı” “Satın aldım” şeklindeki tekrarlanan ifadelerle çok çocuklu kutlu kabul edilen kara iyelere karşı korunmalı olduğuna inanılan anneye satılmış olur.(21)

Bu uygulama farklı bir formatta bebek daha dünyaya gelmeden ulu olduğu kabul edilen zatlara da yapılarak bebeğin o kutlu olduğuna inanılan zatın tarafından korunacağına inanılır. Dünyaya gelen bebeğe ya yatırın ismi verilir veya çok kere de bebek kız ise Satı erkek ise Satılmış ismi verilir.

Bu çok işlenmiş konu, Yörük halk inançlarından derlenmiş bilgiler farklı bir derinlik kazanmıştır. Kutlu olduğuna inanılan insandan insana kut aktarımı bu tespitte sudan ve incirden insana aktarılmış olmaktadır. Yani geçiş, insanat ile nebatat ve cansız bilinen cemadat arasında cereyan etmiş olmaktadır.

İsimlerini dağa da veren kutlu zatların bulundukları tepeler, oradaki akarsular ve bitkiler, hayvanlar da kutlu kabul edilip sahipli sayılır  sahibinden kullanımı için icazet gerekiyordu. Yörük halk inanmaları kültürüne dair yapılan çalışmalar bu alana  derinlik ve zenginlik katmıştır.

“ Doğuran keçinin etenesi çok enikli köpeğe yedilir. Artık  keçi çok enikli köpek gibi çok yavru yapacaktır. Keçi sütlü olsun diye etenesi bir incir ağacına asılır.”(22)

Yörük halk inançları kültüründen yapılmış bu tesit de keza  bizim bilebildiklerimize zenginlik ve derinlik katmıştır. Çok yavrulu köpek adeta kutlu köpektir. Köpekler içerisinde kutu olan köpektir. Var eden yaradan o yaradığını yavrusuz bırakmamış çok yavrulu olabilmekte kutlu kılmıştır. Kut farklı alemlerden varlıklar arasında geçiş sergilerken insanlar arasında kutun geçişi söz konusu olabilen, Hayvanlar aleminde de  kut geçişinin olduğu inancının örneklenebilmiş olmaktadır.

Bu tespiti teyit eden bir diğer tespit de “Yeni doğurmuş bir keçinin boynuna sütleyen otu asılır.” Tespitidir.(23) Bu tespit de Nebatattan Sütleyen´in hayvanattan keçiye kut aktarması örneğidir.

Etenenin incir ağacına asılmış olması şeklindeki tespit de bu konuda çalışma yapanlar için ufuk açıcı olmuştur. Çok kere  boynuzlu hayvanların  kafa kemiği boynuzu ile kapı başlarına  ve at kafa kemiği de bağ bahçelere  koruyucu olacağı inancı ile asılır. Etenenin ağaç dallarına bilhassa meyve ağacı dallarına asılmasının  içeriği açıklanmazdı. Diğer taraftan sünnetin parçası, göbekbağı, bebeğin eşi ile ilgili açıklamalara rastlanabilirken etene ile ilgili inanç tespiti bizim için yeni olmuştur. Bunu Yörük halk inanmalarına borçluyum.

İneğin veya başka bir hayvanın  bir yerinde  siğil çıkarsa bu hayvana yılan kavı yedirilir. Bir incir ağacından hayvandaki siğil sayısınca siğil kesilir. Bu siğiller bir ipe bağlanarak siğili hayvana bağlanır.

Koyun kutsal olduğu için onu  yılan sokmayacağına inanılır Vücudunun diğer yerleri sık yünlerle kaplı olduğu için  onu yılan yüzünden, burnundan sokar.(24)

Doğuran  keçilerin etenesi  düşmez ardından sallanırsa etenenin düşmesi için oraya biz köz yapıştırılır.(25) Ateş inancı ile ilişkilendirilebilecek bu tespit de önemlidir. Yeni sağılmış taze sütün nazardan korunması için onun üzerine minik bir kömür parçasının asıldığı bilinirken köz-etene bağlantılı bulgu da oldukça yenidir.

Kaynayan süt kazanlarının yanında yaramazlık yapan köpeklerin kulakları süt kazanının yanında kesilirse artık kazanlara yaklaşmayacaklarına inanılır.(26)

Hayvanların topluca bağrışmaları bir felaket habercisi olarak algılanır.(27) Bu inanç Türkmenler de de vardır. Köpeğin gözüne bazı kara iyelerin göründüğüne,  çiftlik  hayvanlarından büyük ve küçükbaşların ve küme hayvanlarının depremi insanlardan evvel hissetleri özellikleri onların yere daha olmaları ile izah edildiği yolunda  bilgiler vardır.(28)

Yörük halk inanmalarında da  ikindiden sonra akşamüstü soğan, biber, sarımsak, ekmek mayası istenmez ve verilmez karanlıkta bunların verilmesinden kaçınılır.(29)

Halk inanmalarında bu vakitler için  dar vakit denir. Günün eşine dönme saati olarak  inanılır. Akşamın hayrındansa sabahın şerri yeğdir, denir. Akşam karanlık çökünce kara iyelerin  daha aktif olduklarına inanılır. Soğanın kara iyelerin altını sarımsağın ise gümüşü olduklarını inanılır. Bunların kabuklarının akçe olarak kullanıldığı inancı vardır.(30)

Halk inanmalarında akşamdan sonra biber  de olduğu gibi tuz da verilip alınmaz bunların evin acısı olduklarına inanılır. Keza şeker de verilmek istenmez evin tadı olduğu inancı vardır. Bu saatlerde verilip alınmayacak şeylerin arasında sadece ekmek mayası değil her türlü mayalanma içerikli gıdalar verilip alınmazlar.

Yörüklerde sabun ve kibrit elin üstüyle verilir.(31) Bu inanca bıçağın makasın da elin tersiyle verilme inancının olduğu eklenebilir. Bunlar kesici, yakıcı nesnelerdir. Bunlar alınırken verilirken besmele çekilir  ve “tu tu tu bismillah” denir. Halk inanmalarında “ters” inanç kotu vardır(32)

Yörüklerde su içen kimse elini bağrına koyar.(33) Halk inançları kültüründe su ayakta  değil çömelerek içilir ve su içen kimse sağ eli ile içer sol  elini anlına veya tepesinde tutar. Suyu  tek yudumda değil soluklanılarak içme önerilir.

Yörüklerde değirmenden öğütülüp yeni gelmiş unun çuvalı üzerine, maşa, ısıran, şiş, madeni havan eli gibi demir aksan konularak, güç verici olması için koyulur.(34)

Meyve ve sebze yılın ilk mahsulünden taze taze yenilirken  gör gözüm, gör kaşım Allah bu günlere yine yetirsin “ denir ve gülerek Allah bu günleri tekrar gülerek görmeyi nasip etsin” denir.(35) Bu neviden Türkçe  uygulamamalı dualar ürünleri veren ile  verilen arasında şükrü, hamdı, ifade edebilmenin anlatım şeklidir. Bol mahsulü de iyi günde görebilmenin onları veren ile kul arasındaki bir iletişim şeklidir. Bazı hallerde bol mahsul kendisiyle birlikte keder de getirebilir. Veya çiftçi “ben” duygusuna kapılabilir ki bu onaylanan bir hal değildir. Çiftçinin gayretine rağmen, takdir eden de veren de alan da O´dur O´na sığınılır.

Yörüklere yeni çadırdaki ilk ocak evin oğluna yaktırılır. Böylece soy o oğulla sürsün, evin ocağını o oğul tüttürsün istenir.(36) Kaşkaylarda ata otağından ayrılıp kendi otağını kurma hakkı sırasıyla büyük erkek evladındır. O oğul atasının ocağından yanar halde köz alır, onu söndürmeden  hazırlanmış olan kendi otağına götürüp ocağının tütmesini sağlar.(37) Göktürkler döneminde ocağın tütmesi ailenin en küçük erkek evladı tarafından devam ettiriliyordu  erkek kardeşler kendi ocaklarını kurmak üzere aileden ayrılırlarken en küçük erkek evlat anne ve baba ile kalıyordu O, Od Tiğin,  Kültigin olarak odun, ateşin ocağın prensi olarak kalıyordu.(38)

Yörük halk inanmalarından hareketle od/ateş bağlantılı yeni tespitler de yapılabilmiştir. Çıra isi ile tere  yağı karıştırılarak  sürme  elde edilir. Bu sürmeyi erkek kartal tüyü ile bıyıklarına kızlar da güvercin tüyü ile gözlerine kaşlarına sürerler.(39) Çanakkale yöresi Bazı  Alevi toplumlarında bebek dünyaya geldiğinde  göz sağlıklarını için ayrıca özel sürme hazırlanır. Bu konuya farklı bir çalışmamızda ayrıca ele almayı düşünüyoruz.

Yörük halk inançlarında da Aydaş Aşı Pişirme inanç ve uygulaması vardır. Çok kere ayağını basabilmekte geciken çocuklara yapılan Köstek Kesme, Duşak Kesme  olarak da bilinir. Duşak  ayak bağı demektir. Aynı uygulamasının farklı bir şekli olarak görülür. Bunun için üç yolun kesiştiği yerler baş büyüklüğünde üç taş üzerine büyükçe bir kazan koyulur çocuk onun içerisine oturtulur. Kazanın altına çalı çırpı yığılır, bunlar yakılmış gibi yapılarak körüklenir. Ne yaptığını soranlara  Aydaş Aşı pişirdiğini söyler. Sona “Al Aydaşın ver etimi” denilir. Böylece  Aydaş olan çocuğun tedavi olacağına inanılır.

 Aydaş tedavisinde de çocuk  delikli taşın deliğinden karşı tarafa geçirilir.(40).

 Yöre Yörüklerinin saç bakımlarında da özel karışımlar hazırlanır. Bunun için  baharda budanan bağların akan sularıyla saçlar yıkanır daha sonra da dipten kesilir. Erkek çocukların saçları dipten kesildikten sonra tam tepelerinde bir tutam saç bırakılır buna “combaz” denir. Bu saçları nazar almasın diye bazen gök boncuk bağladığı görülür.(41)

Yörüklerde iki kişinin özellikle erkek kardeşin gaitaları  birbirine karıştırılıp toprağa gömülürlerse bu iki kardeşin hayat boyunca hiç ayrılmayacaklarına inanılır.(42)

Halk inanmalarında ölen bir kimsenin mezarına dünyaya geldiği yerden toprak getirilmesinin sıla  hasretini gidereceği, kişinin doğduğu yerin toprağının kişi ölünce çekeceği gibi inançlar vardır. Ayrıca bebeğin eşinin veya sünnet parçasının gömüleceği cami veya okul duvarı gibi yer ile onun büyüğünce seçeceği meslek veya gelişecek kişiliği arasında bağ kurulduğu bilinirken  gaitalardan hareketle  kurulan bu bağın oluşacağı bilgisi ilk defa tespit edilmiştir.

Fethiye  Yörüklerinde küçük çocukların havale geçirmesine “oğlan boncuğu oldu” denir. Çocuk ateşlenir, kendini bilmez halde yatar ertesi gün çocuğun yattığı yer kazılır kazılan yerden birkaç tane  kömür parçası çıkarılır. Bu kömürler bir bardak suya koyulur. Bu su hasta çocuğa içirilir, kömür parçaları çıkarıldıktan sonra çocuğun iyi olacağına inanılır.(43) Kömür, od/ateş kültü kapsamında mütalaa edilir.

Anadolu halk inançlarında Kuzeydoğu ve Doğu  Anadolu´da havale geçiren çocuğun giysisinin yakası falan açılıp rahatlanması sağlanır, poposu sıkıştırılır, açık havada imkân nispetimde havaya kaldırır. Bu tür rahatsızlık bir nevi havale olarak bilinir. Yukarıya kaldırılması kutun yukarda olduğu inancı ile ilişkilendirilir. Yukarı ile sema ile bağlantı kurmak Yörük yaşam tarzının her safhasında vardır.

 

/resimler/2022-1/20/1432354309892.jpg

.(Resim Doç Dr. Ali  Abbas Çınar´ın ve Ramazan Kıvrak´ın albümlerinden alınmıştır.)

 

/resimler/2022-1/20/1433142001958.jpg

  Resimler Doç Dr. Ali Abbas Çınar´ın ve Ramazan Kıvrak´ın albümlerinden alınmıştır.)

  

/resimler/2022-1/20/1434137685930.jpg

                                       

 (Resim Doç Dr. Ali Abbas Çınar´ın ve Ramazan Kıvrak´ın albümlerinden alınmıştır.)

 

 

SONUÇ:

Yörük halk inanmaları ile Türklüğün Türkmen kesimi halk inanmaları arasında doğal olarak bir fark yoktur. Yörüklerin yaşam şeklindeki göçerliğin hala yer yer devam edebilmiş olması, onların geçmişten getirdikleri inançlarda farklı zenginikleri saklı tutabilmiştir. Bu teşhisi Yörüklerin ve Türkmenlerin doğum, evlilik ve ölüm safhaları inanç uygulamalarından hareketle takip  mümkün olmaktadır.

 

 

 

 

1.Dr. Halkbilimi Araştırmaları Kültür ve Strateji Merkezi, yasarkalafat@gmail.com.

2.İlhan Şahin (Editör), Yörükler Orta Asya´dan Anadolu´ya, Osmangazi Belediyesi, İstanbul 2019

3.Yusuf Halaçoğlu, Aşiretler, Cemaatler, Oymaklar ( 1453-1650)C.I-II-III, Cevdet Türkay, Başbakanlık Arşiv Belgelerine Göre Osmanlı İmparatorluğu´nda Oymak, Aşiret ve Cemaatler, İstanbul 1977

4.Recai Şahin, Bazı Yörük Adetleri ve İnançları, Yayına Hazırlayan, İrfan Ünver Nasrattınoğlu, Uluslararası Türk Kültürü Kurultayı Fethiye 07-10 Nisan 2008 Fethiye Belediyesi s. 163-174

5.Recai Şahin.age.s. 168

6.Recai Şahin a.g.e.s.168

7.Recai Şahin a.g.e.s.S. 168

8.Yaşar Kalafat, Memoratlar-Astral Dünya Mitolojik Boyut, Ankara, 2018; Halkbilimi İnanç Araştırmaları IV Mitoloji, Berikan Yayınları, Anakara 2018

9.Recai Şahin a.g.e.s. 168

10.Recai Şahin a.g.e.s. S. 185

11.Recai Şahin a.g.e.s. S. 186

12.Recai Şahin, a.g.y.

13.Yaşar Kalafat, Balkanlar´dan Uluğ Türkistan´a Türk Halk İnançları, VII. Brikan Yayınları, Mart 2007, Ankara,

14.Recai Şahin a.g.e..a.g.y.

15.Recai Şahin a.g.e..a.g.y.

16.Recai Şahin a.g.e.a.g.y

17.Recai Şahin a.g.e.s 169.

18.Recai Şahin a.g.e.s. 169

19.Recai Şahin a.g.e.s.S. 169

20.Yaşar Kalafat, Kalafatlar ve Halk Kültürleri, Editör Şevket Kaan Gündoğdu ASAM, İstanbul 2021

21.Yaşar Kalafat, “Kuzey Kafkasya-Orta Fırat ve Batı Trakya Türk Kültür Coğrafyasında Büyü “ www.yasarkalafat.info

22.Recai Şahin a.g.e..g.y.

23.Recai Şahin a.g.e.agy..

24.Recai Şahin a.g.y

25.Recai Şahin a.g.e. a.g.y..

26.Recai Şahin a.g.e.,

27.Yaşar Kalafat, Doğu Anadolu´da Eski Türk İnançlarının İzleri, Ankara, 2010 6.  Baskı

28.Yaşar Kalafat,agy.

29.Recai Şahin a.g.e. a.g.y.

30.Yaşar Kalafat, ”Türk Halk İnançlarında Sarımsak” Türk Halk İnançlarında Beslenme Berikan Yayınları, Ankara  2012 161-167  

31.Recai Şahin a.g.e.a.g.y.

32.Recai Şahin a.g.e.a.g.y.

33.Recai Şahin a.g.e.a.g.y.

34.Recai Şahin a.g.e.a.g.y.

35.Recai Şahin a.g.e.a.g.y.

36.Recai Şahin a.g.e.s agy.

37.Yaşar Kalafat, Azerbaycan-İran-Anadolu-Irak Halk İnançları Hattı, Berikan Yayınları, Ankara, 2012.

38.Yaşar Kalafat. Doğu Anadolu´da Eski Türk İnançlarının İzleri, Ankara, 2010 Berikan Yayınları 6. Baskı

39.Recai Şahin a.g.e.s. S.169

40.Recai Şahin a.g.e.s. S. 170

41.Recai Şahin a.g.e.s.S. 169

42.Recai Şahin a.g.e.s. 170

43.Recai Şahin a.g.e.s.170

 

 

 

 

 

 

 

Katillerin gözü döndü! İsrail’den Şifa Hastanesi’ne katliam gibi baskın: Sivilleri acımadan öldürdüler

Uzman isim Türkiye'nin rolünü anlatarak uyardı! Karadeniz'i bekleyen büyük tehlike

Pakistan'dan Afganistan'a hava saldırısı!

Rusya'da seçim: Dünya Putin'i protesto ediyor

Türkiye ve Irak'tan ortak bildiri

ABD uçağından görünen detay! Filistin topraklarına alçak imza

Rusya’da kritik seçim! Halk sandık başında: Putin yeniden mi geliyor?

Zelenskiy, Ukraynalıların Rusların Avrupa'ya geçişini engellediğini söyledi

İsrail-Hamas savaşında son durum... ABD'nin İsrail taktiği deşifre oldu! Washington Post yazdı: Kongre resmen bypass edilmiş!

Atlantik Konseyi'nden çarpıcı Türkiye analizi: Avrupa'nın güvenliğini sağlama fırsatı var