Yaşar Kalafat *
“Eski Türk İnanç Sistemi” tanımlaması ile “Şamanizm” tanımlamasının ayrılması gerekmektedir. Eski Türk İnanç Sistemi´ni tek Tanrılı bir din olarak tanımlayıp semavî dinlerle ilişkilendirirken; Şamanizm´i büyücülük, falcılık boyutundan arındırmadıkça, her iki kavramı eş anlamlı kullanmanın anlamı olmayacaktır, zira kapsamlarındaki muhteva çelişki içermiş olacaktır.
Falcılık ve büyücülük, falcıya ve büyücüye yüklenen güç itibariyle Mutlak Olan´ın sıfatlarına aykırıdır. Zira geleceği bilebilmek ve kaderi belirlemek Semavî dinlerde Allah´ın iradesindedir. Bu alanlara müdahale etmek, O´nun alanında etkili olma, yetki kullanma anlamına gelir ki, “şirk” olarak bilinir.
Hal bu olunca, büyücülük, falcılık ve benzeri inanç içerikli yapılanmalar, halk inançları çalışmalarının, yapıtaşları ve işlevleri kapsamında olup irdelenmelidirler. Zira halk inançları çalışmalarının amaçlarının birisi de, tespiti yapılmış olan yaşayan halk inançlarının gidilebildiği kadar ilk dönemlerine gidilip var ise tarihe mal olmuş büyük dinlerle ilişkilerine işaret edebilmektir.
Görünen odur ki, sadece bu boyutu ile dahi büyü ve fal halk inançları çalışmalarının kapsamı alanına girmektedir.
Nazar ve muska “edici” ve “önleyici” özellikleri ile büyünün faaliyet alanının hiç de dışında değillerdir. Nazar ve muskalarda da ak ve kara güçlerinin yer almış olmaları da onların büyü ve türevleri ile bağlantısına çağırım yapar.
Bu noktada muskanın kem güçlere karşı önleyici özelliği kader bahsi ile doğrudan ilişkilidir. Zira, muska ile kadere müdahale edilmek istenilmiş olmakta, ilahî takdire adeta rıza gösterilmemiş olunmaktadır. Farklı bir değerlendirmede yaşanılacak kaderin bir safhasında muskanın bulunabileceği, onun da kaderin bir safhası olarak kader kapsamında yer aldığı şeklinde de açıklamalar vardır.
Halk kültürü inanç çalışmalarında büyü/tılsım/efsun, Eski Türk İnanç Sistemi´nin parantez içinin okunmasında önemli bir yer tutmaktadır. Zira büyü/tılsım/efsunun sistemdeki fonksiyonu iyelerin özellikleri ve yapısal fonksiyonları ile şekillenip kimlik kazanmaktadırlar.
Ters motifi veya inanç düalizmi ise Eski Türk İnanç Sistemi´nin şifrelerindendir. Sistemin işleyişinin anlaşılabilmesinde parantez açıcı özelliğe sahiptir.
Anadolu halk inanç kültüründe yaşamakta olan ters motifinin, sahiplenmek, basmak, satmak, örtülemek motifleri gibi büyü içerikli fonksiyonu olduğunu düşünüyoruz. Ters motifinin uygulama şekilleri ve amaç-sonuç ilişkisinde büyüsel bir boyutun da aranabileceğine kanaatindeyiz. Büyü içerikli inançlar izlenirken ters motifi üzerinde de durulabilir kanaatindeyiz.
Eski İnanç Sistemi düalizminde varlıkların yapıları ak ve kara iyelerden oluşuyor ve kimliklendirilmeleri içerdikleri ak ve kara güçler veya güçlerinin ak veya kara oluşuna göre belirleniyordu. Ak ve kara güçlerin de yapılarında ak ve kara özellikleri vardı. Karalar âleminin hâkimi Erlik´in yapısında da belirli bir nispette de “ak” özelliği veya onun âleminde de az sayıda da olsa “ak iye “vardı.
Sivas halk inanmalarında, kırk basması eyleminde kırklılar da birbirlerini basabiliyordu. Basma ve basılmadan korunma yöntemleri arasında ters motifi de yer alıyordu. Bu eylemin korunma boyutu ile ilk tespit bir araya gelmek zorunda kalmış kırkların yüzlerine bakmamaları şeklinde idi. Giderek edinilen yeni bulgularda ise böyle hallerde kırklıların birbirleri sırtlarını çevirmeleri ters durmaları şeklindedir.
Ying-Yang oval bütünün bir yarısı kara olup, kara iyeleri temsil ettiği ve diğer yarısının ise ak olup ak iyeleri temsil ettikleri şeklinde açıklamaların olduğu bilinmektedir.
Tüm varlıklarda ak ve karanın bir arada ve fakat farklı nispette olduğu, bu yapılanmadaki ak veya kara nispetinin o varlığın kimliğini belirlediği ifade edilmektedir. Bu noktadan hareketle ala, boz ve kır belirleyici tanımlamaları ile bu nispetin adeta dengelendiği sonucu çıkarılmaktadır.
Ak ve kara sıfatları ile kimliklendirmelerde varlıkların ak boyutu cisimlerinin bir cihetinde kara boyutu da karşı cihetinde mi yoğunlaşıyordu? Kırklıların karşılaşmalarında sırt sırta dönmeleri istenirken kırklılardaki kırklı taraflar “kara” ve “ak” cihetlerini mi karşılaştırmak istemiş olmaktadırlar?
Nitekim Al Karısının kimliğinde yaşam ve ölüm bir arada sergilenmektedir. Lohusa ve hamile anneyi ve bebeğini öldürmeye programlanmış bir varlık olan al karısı esir edildiği andan itibaren, onu esir alan ailenin Al Ocağı olmasını sağlayabilmekte, bu özelliği ile de al karısına korunmada o ocak şifa kaynağı olabilmektedir.
Al Karısına karşı anneyi ve bebeğini korumak için al renkli giysiler ve örtüler etkili olabilirken, al karısının göz rengi al/kıızıldır.
Koku, halk inançlarında belirli özellikler içeren bir objedir. Hayatın her döneminde bir şekilde inanç içeriği ile yer alır. Ev helvası olarak bilinen ve yağ-un kavrulması ile hazırlanan helva, Sivas halk inançları kültüründe de hem ak ve hem de kara gün ikramıdır. Bu türden kokular için “Tavadaki insanoğlunu havadaki görünmeyenleri besler” veya “tavadaki yaşayanları havadaki ölüleri besler” denir. Ölümle ile yaşam iki zıt yapılanmadırlar.
Tuzda da bu özellik vardır. Bebek dünyaya gelince de kişioğlu ölünce de tuzlanır.
Beden dili ile verilen mesajda da ters motifi görülür. Gidişatın iyi olması için avuçlar yukarıya doğru tutulurken, kuraklık sona ersin gidişat istikamet değiştirsin anlamında, avuçlar aşağıya çevrilir. Çorum, Sivas ve daha birçok yerde yağmur duasında kaplumbağa ters çevrilir. Birçok yerde bu duada giysiler ters giyilir. Keza görücü gidilecek evden olumsuz cevap alma ihtimali var ise geçmişte Sivas kırsalında görücüler çoraplarını ters giyerlerdi.
Ying-Yang inanç felsefesinin ana vatanı bozkır kültür coğrafyasına uzak değildir. Kültürel akrabalık bağlarının incelenme sürecince bu boyut gözardı edilmemektedir. Ancak ters motifinin anlam dağarcığı bu kadarla da sınırlı değildir.
* Dr. Yaşar Kalafat, Halkbilimi Araştırmaları Kültür ve Strateji Merkezi, yasarkalafat@gmail.com
