Prof. Dr. Mustafa Sever
(Tarımcı Toplulukların Bahar Bayramı)
VIII. yüzyıldan başlayarak İslamiyet´i benimseyen Türkler, X. yüzyılda (920´de) Satuk Buğra Han´ın Müslümanlığı bir devlet dini olarak kabul etmesiyle ilk İslamî-Türk devletini (Karahanlılar) kurarlar. Türklerin İslamiyet´i benimsemeleriyledinî, iktisadî, siyasî hayatlarında değişmeler başlar. Özellikle hayvancılığa, yaz ve kış mevsimlerine bağlı olarak yaylak ve kışlak arasında göçe dayanan iktisadî hayat, tarımcılığa doğru evrilir. Türklerin, mitik dönemden beri geleneklerinde büyük bir öneme sahip olan ve21 Mart´ta kutladıkları “Yengi kün, Ulusun ulu günü, Ergenekün, vb.” isimlerle;İslâmiyet´in kabulü sürecinde de Fars kültürünün etkisiyle “Nevruz” olarak isimlendirdikleri yılbaşının yerini, özellikleiktisadî hayatı tarıma dayalı kesimlerde, Anadolu´da ve Balkanlarda Hıdrellez alır. İktisadî olarak hayvancılığa bağlı hayatın ve dolayısıyla kültürel yapının sürdüğü bölgelerimizde ise, Nevruz kutlamaları eskiden olduğu gibi devam eder.
Hıdrellez, adını Hızır ve İlyas´tan alan bir yılbaşı kutlamasıdır. Halk inanışına göre, 5 Mayıs´ı 6 Mayıs´a bağlayan gece Hızır ve İlyas,tabiata canlılık vermek üzere buluşurlar. Bu gece, kışın bitip yazın başladığı gün olarak kabul edilir. Halk takvimine göre 6 Mayıs´tan 8 Kasım´a kadar olan 186 günlük süre “Hızır Günleri”,8 Kasım´dan 6 Mayıs´a kadar olan 179 günlük süre ise, “Kasım Günleri” olarak bilinir.
Hızır günleri, sıkıntılı kış günlerinden sonra ulaşılan canlanma, bolluk, bereketgünleridir. Halkın inancına göre, ebedî hayata sahip Hızır Peygamber karada, İlyas Peygamber ise denizde hüküm sürerler ve darda, zorda kalanların imdadına yetişirler. 5 Mayıs´ı 6 Mayıs´a bağlayan gece, bu iki peygamberin buluşup görüşme vaktidir.
Hıdrellez, rahman ve rahim olan Allah´a bir şükür ifadesi olduğu kadar, O´ndan bazı dileklerin gerçekleşmesinin de istendiği bir gün olarak Türk coğrafyasında yüzyıllardır kutlanmaktadır.
Hıdrellez kutlamaları, uygulamalarda farklılıklar gösterse de Anadolu coğrafyasında genel olarak 5 Mayıs günü evlerin temizlenmesiyle başlar.Ev eşyaları; halılar, kilimler, yaygılar, hasırlar, vd., kap kacak, odalar temizlenir. Hızır´ın evlere uğrayacağı düşünülerek akşamdan evdeki un, yağ, pekmez, şeker, vb. kaplarının ağzı açık bırakılır. Hızır´ın kaplardaki nesnelere dokunarak, onların bereketini artıracağına inanılır. Sabaha karşı, Allah´tan dileğinin, isteğinin gerçekleşeceği umuduyla insanlar, gül ağacının altına çeşitli şekillerde dilek, istek ima eden nesneler bırakırlar veya kâğıda yazdıkları, çizdikleri istekleri gül dalına asarlar. Ev sahibi olma, çocuk sahibi olma, borçlarından kurtulma, kısmetin açılması ve evlenme, vd. Hızır´ı aracı kılarak Allah´tan dilenen dileklerdendir. Ayrıca gül ağacının dibine madeni paralar da bırakılır. İnsanlar, bu paraları uğur parası olarak kabul edip paralarının bereketini artıracağına inandıkları için yıl boyu üzerlerinde, cüzdanlarında taşırlar.
Yaygın inanışa göre, Hızır o gece yeryüzüne bereket, sağlık, huzur, mutluluk getirmiş, geçtiği yerler yeşermiş, sular şifa verir olmuştur. Bu inançla Anadolu´nun pek çok yerinde o gece sabaha karşı,yakındaki akarsulara girilerek arınılacağına, paklanılacağına ve bu yolla bedenin sağlık, sıhhat bulacağına inanılır. Türk kültüründe suyun arıtıcılığı, temizleyiciliği yanında ateşin da arıtıcılığına inanıldığından 6 Mayıs´ta yakılan ateşin üstünden atlanır. Böyleliklekötü ruhlardan/kara iyelerden ve bu ruhların/kara iyelerin neden olduğu hastalıklardanarınılır. Eğer 6 Mayıs´ta yağmur yağarsa, o yılın bereketli geçeceğine inanılır. Yağmur yağarken dışarıya çıkarak ıslanan kişiler, yağmurun arıtılıcılığına, sağlık getirdiğine, saçlarını canlandırdığına ve güçlendirdiğine inanırlar.
Hıdırellez kutlamalarının temelinde, zorluklarla geçen kara kıştan kurtularak bahara ermenin sevinci, bolluğa, berekete kavuşmanın kıvancı vardır. Kış mevsimi boyuncainsanın gerek kendisinin gerekse hayvanlarının kapalı kalması, hareketlerinin kısıtlanması, baharla birlikte yerini açıklığa, aydınlığa, sıcaklığa, hareketliliğe bırakır. 5-6 Mayıs´ta tabiat canlanmış, toprak işlenir tava gelmiş, hayvanlar yavrulamış; dolayısıyla süt, yoğurt, peynir, et bollaşmıştır. Tüm bunlar doğal olarak tüm canlılarda canlılığı, hareketliliği, bereketi sağlamıştır.
Gelen yeni yılın toplumsal barış ve huzur içinde geçmesi ve ferdî istek ve dileklerin gerçekleşmesi yönündeki beklentiler, Hıdrellez kutlamalarının önemini bir kat daha artırır. Hıdrellez kutlamaları, toplumun ortak bir paydada buluştuğu, insanların birbirleriyle kaynaştığı, ortak değerlerin güncellendiği ve geliştirildiği bir gündür. Küslerin barıştığı, evliliklerin temelinin atıldığı, toplumsal dayanışmanın tesis edildiği bukutlamalar, insanın çevresiyle, tabiatla uyumunu, barışıklığını geliştirmektedir.
